| ZARYS DZIEJÓW MIASTA |
|---|
Wyraźne ślady osadnictwa w Bielsku i okolicach pochodzą z II w. p.n.e. Wówczas funkcjonowały także zespoły osadnicze w Hryniewiczach Dużych i Haćkach. Jak dotychczas archeolodzy nie są w stanie odpowiedzieć na pytanie: dlaczego właśnie Bielsk w średniowiczu stał się najważniejszym spośród grupy pobliskich grodów (m.in. tych w Haćkach i Paszkowszczyźnie). Badania archeologiczne z ul. Zamkowej potwierdziły, że już w X-XI w. Bielsk był prawdziwym miastem z wyspecjalizowanymi gałęziami rzemiosła, m.in. garncarstwem, rogownictwem i tkactwem. Unikatową ornamentyką urzeka bielska ceramika, zadziwia mnogość obrobionych kości. Typologicznie przedmioty te możemy odnosić do wschodniosłowiańskiego kręgu kulturowego, co potwierdza hipotezy o przynależności ówczesnego Bielska do Rusi Kijowskiej. Oczywiście, Bielsk jako miasto podlaskie nie był odizolowany od sąsiadów: Mazowsza i Jatwiezi, które w sposób pokojowy lub zbrojny oddziaływały na te ziemie.
Pierwsza kronikarska wzmianka o Bielsku pochodzi z 1253 r. (latopis halicko-wołyński). Kolejna dotyczy 1264 r. i mówi o zwycięskiej bitwie książąt ruskich z Jaćwingami, stoczonej w jego okolicach. Wzmianka z 1288 r. informuje o cerkwi prawosławnej, dla której książę Włodzimierz Wasilkowicz ofiarował ikony i księgi liturgiczne. Po 1320 r. Bielsk, jak i całe Podlasie wszedł w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Książę litewski Olgierd, starając się o pokój dla Podlasia w 1366 r. zawarł z Kazimierzem Wielkim układ, w myśl którego władca polski zobowiązał się do nie nienaruszalności granic Podlasia. Granice Podlasia wielokrotnie naruszał w owym czasie zakon krzyżacki, m.in. w 1346, 1377 i 1379, urządzając na jego terenie krwawe „rejzy”.
Ranga Bielska znacznie wzrosła po objęciu tronu polskiego przez Władysława Jagiełłę. Miasto leżało na trasie ruchliwego szlaku komunkacyjnego z Krakowa do Grodna i Wilna. Niejednokrotnie Bielsk odwiedzali podróżujący władcy, m.in. w 1412 r. zawitał król Jagiełło. Wielki książę litewski Witold w 1430 r. ustanowił w Bielsku wójtostwo, zalecając wójtowi Andrzejowi w nowej części miasta osiedlać wyłącznie ludzi wyznania łacińskiego. Następstwem tego zalecenia było erygowanie pierwszej parafii rzymskokatolickiej. Stara, zamkowa część miasta korzystała nadal z prawa rusko-litewskiego. Ujednolicono je dopiero w 1495 r., gdy wlk. ks. Aleksander nadał Bielsku przywilej na prawa magdeburskie, dających wiele swobód dla mieszczan na terenie gruntów miejskich. W 1501 r. po rozszerzeniu przywileju mieszczanie byli m.in. zwolnieni spod sądowej władzy starosty, ustanowiona została miara miejska tzw. beczka bielska. Po śmierci hojnego na przywileje monarchy w 1506 r. Bielsk otrzymała w dożywotnie władanie jego żona królowa Helena Iwanowna. Na ten okres przypada rozwój ważnego ośrodka duchowego - prawosławnego monasteru św. Mikołaja.
Wiek XVI okazał się bardzo korzystnym dla rozwoju miasta. Miejscowi notable, przede wszystkim Sieheniewiczowie, prowadzili za pośrednictwem portu w Narwi dalekosiężny handel z Gdańskiem, głównie drewnem i wyrobami garbarskimi (Bielsk był jednym z czołowych ośrodków garbarstwa w W.K. Litewskim; w rzemiośle tym specjalizowali się przeważnie mieszkańcy ul. Dubicze). Wzrastała liczba ludności: w II poł. XVI w. Bielsk liczył mieszkańców ok. 4-5 tys. (razem z sześcioma wsiami miejskimi: Augustowem, Strykami, Szastałami, Spiczkami, Parcewem i Widowem), zwiększała się liczba rzemieślników (w 1576 r. - 265, w tym 63 garbarzy i 39 szewców), którzy zaczęli skupiać się w cechach (krawiecki, kuśnierski, garbarski, szewski, piwowarski, kowalski, ślusarski, mieczników i kotlarski). W samym mieście na rzece Białej prosperowało pięć młynów wodnych. Trzy z nich znajdowały się na grobli (ob. ul. Batorego), która spiętrzając wodę tworzyła tu jezioro.
Dramatyczne chwile miasto przeżyło w lipcu 1564 r. W czasie sejmu litewskiego, w którym uczestniczył Zygmunt August, spłonął drewniany zamek (wysoki i niski). Nowy zamek powstał na Hołowiesku i tu do końca XVIII w. mieściła się siedziba starosty bielskiego. Kilka lat po pożarze zamku, w następstwie podpisania Unii Lubelskiej, Bielsk wszedł w skład Korony Polskiej. Liczył wówczas przeszło 550 domów i był największem miastem na Podlasiu. Wielki pożar z 1591 r. zniszczył większość jego zabudowy, w tym zapewne i świątynie. Dobra koniunktura gospodarcza pozwoliła na szybką odbudowę wszystkich obiektów, nie odnowiono jedynie szpitala i kościoła św. Marcina (teren ob. „Delikatesów” PSS). Szpitale - przytułki prowadziły również w Bielsku trzy cerkwie prawosławne. Najbardziej znanym z nich był przytułek przy cerkwi Bogojawleńskiej, który prowadziło miejscowe bractwo, znane szeroko również z działalności edukacyjnej (szkoła bracka) oraz negatywnej postawy wobec unii brzeskiej z 1596 r. Jej zawarcie wywołało w Bielsku wiele niepokojów na tle religijno-społecznym i odbiło się niekorzystnie na jego rozwoju.
Prawdziwego spustoszenia demograficznego i gospodarczego dokonały wojny z lat 1655-1660. W mieście pozostało jedynie kilkadziesiąt zasiedlonych domów, prawie całkowicie upadło rzemiosło. Wojny i epidemie z pocz. XVIII w. w odradzającym się mieście dokonały kolejnych spustoszeń. Z upadku Bielsk starał się podźwignąć Jan Klemens Branicki, starosta bielski oraz jego małżonka Izabela z Poniatowskich. Szczególną uwagę Branicki zwrócił na prawobrzeżną część miasta, chcąc na bazie Hołowieska, Dubicz i Klementynowa (ob. część ul. Widowskiej) utworzyć konkurencyjny wobec miasta ośrodek gospodarczy. Izabela Branicka zadbała natomiast o starą część miasta, hojnie łożąc na budowę ratusza oraz świątyń, szczególnie po dużym pożarze z 1784 r. W latach 1779-1781 w Bielsku działała królewska komisja Boni Ordninis (Dobrego Porządku), która dokładnie opisała miasto i przedmieścia wiejskie oraz próbowała zaradzić wielu lokalnym problemom natury gospodarczej i społecznej. Lustracja, sporządzona przez Komisję, wykazała 269 zamieszkałych placów oraz 97 prosperujących rzemieślników. Najliczniejsi byli tradycyjnie garbarze i kuśnierze (51 osób).
W wyniku II rozbioru Rzeczpospolitej Ziemia Bielska weszła w skład Obwodu Białostockiego Prus Nowowschodnich. W 1799 r. Bielsk był jedenastym pod względem wielkości miastem w Obwodzie, licząc 1733 mieszkańców. W owym czasie obok Polaków i Białorusinów pojawiły się tu dwie nowe grupy narodowościowe: Niemcy (głównie urzędnicy oraz ponad 1000-osobowy garnizon wojskowy) oraz Żydzi, którzy w 1802 r. uzyskali prawo swobodnego osiedlania się w Bielsku. W ciągu następnych dziesięcioleci ci ostatni stali się głównymi mieszkańcami bielskiego śródmieścia.
W 1807 r. na mocy traktatu w Tylży Bielsk wszedł w skład Imperium Rosyjskiego, znowuż w ramach Obwodu Białostockiego (od 1843 w guberni grodzieńskiej). Nowe władze zachowały miejscową administrację oraz prawodastwo. Po krótkim epizodzie napoleońskim (1812), Bielsk na całe stulecie związał się z państwem rosyjskim. Stacjonował tu garnizon wojskowy, wzmocniony w czasie Powstania listopadowego. Na rok 1831 przypada wielka epidemia cholery, która panowała w mieście i całym powiecie. Następna, jeszcze bardziej brzemienna w skutkach wybuchła w 1855 r. Okres ten przyniósł nie tylko klęski; w latach 40-50.tych ukazały się pierwsze publikacje o historii miasta, przede wszystkim prace bielszczanina prof. Józefa Jaroszewicza.
W powstanie styczniowe, oprócz okolicznego ziemiaństwa i szlachty, włączyła się też grupa bielskich mieszczan, m. in. Józef Tokarzewicz ps. „Hodi”, literat i krytyk okresu pozytywizmu. W okresie powstania naczelnikiem wojennym Bielska został mianowany płk Borejsza, gorliwy obrońca rosyjskiej racji stanu na zachodnich rubieżach Imperium. Od lat 70.tych następuje gwałtowny wzrost liczby ludności, głównie kosztem żydowskiej (w 1878 r. na 5810 mieszkańców 3968 stanowili wyznawcy judaizmu). W 1897 r. Bielsk liczy już 8400 mieszkańców, w mieście funkcjonuje szkoła miejska, kilka szkół parafialnych, cztery parafie prawosławne, jedna rzymskokatolicka, kilka bożnic żydowskich, w 1905 r. powstało Bielskie Stowarzyszenie Spożywców, w dwa lata później Miejska Biblioteka Publiczna. Działało kilka szkół, w tym dwa trzy prywatne progimnazja. Rozwojowi miasta, a szczególnie drobnego przemysłu sprzyjała przebiegająca przez nie od 1873 r. linia kolejowa Królewiec-Brześć-Kijów. W 1914 r. w Bielsku prosperowało kilkadziesiąt drobnych zakładów, m.in. zakłady wód mineralnych, cementowe, garncarskie, stolarskie, wytwórnia papierosów, browar, młyny parowe oraz wiatraki. W tymże roku powołano do życia męskie gimnazjum.
W 1915 r. w wyniku działań wojennych ponad połowa mieszkańców opuściła rodzinne miasto, udając się na uchodźstwo (tzw. bieżeństwo). Na miejscu pozostała większość Żydów, część Polaków oraz nieliczni Białorusini i Rosjanie. Większość uchodźców trafiła na tereny Rosji centralnej, skąd zdziesiątkowani powracali w latach 1918-1922. W niepodległej Rzeczpospolitej mieszkańcy miasta aktywizują się politycznie. Obok organizacji polskich działały także białoruskie i żydowskie. Bielsk w owym czasie demograficznie odradzał się powoli, w 1930 r. liczył zaledwie 6 352 mieszkańców. W 1939 było ich już 8 200. Czterdzieści proc. tej liczby stanowili Żydzi, których domeną był handel oraz rzemiosło. W mieście nie było wówczas większych zakładów przemysłowych. W 1938 r. prosperowało siedem młynów, kilka zakładów wojłoków, mleczarnia, olejarnie, dwie drukarnie. Spora część ludności chrześcijańskiej zajmowała się rolnictwem. Z większych inwestycji lat 30. ych należy wymienić rozbudowę Liceum Ogólnokształcącego im T. Kościuszki (zorganizowano je w 1918 r. jako szkołę prywatną, w 1922 upaństwowiono) oraz oddanie do użytku w 1939 r. wielkiego spichlerza przy dworcu kolejowym.
Po wybuchu wojny instytucje publiczne funkcjonowały jeszcze do 6 września 1939 r. Tydzień później do miasta wkroczyły oddziały niemieckie, by 23 września ustąpić wojskom radzieckim. Niebawem nowe władze przystąpiły do budowy lotniska wojskowego. W 1941 r. rozpoczęły się masowe areszty i deportacje, głównie polskiej i białoruskiej inteligencji. 22 czerwca 1941 r. lotnictwo niemieckie dokonało zmasowanego ataku na cele strategiczne w Bielsku. Spłonęła wówczas, znajdująca się obok magazynów żywnościowych siedemnastowieczna cerkiew św. Mikołaja (ob. Teren Zespołu Szkół nr 3 i. J. Kostycewicza; od 1998 r. stoi tu pamiątkowa kaplica). W okupowanym mieście Niemcy zorganizowali getto, które funkcjonowało do początku 1943 r. (obręb ul. Mickiewicza, Kazimierzowskiej, Jagiellońskiej i Kopernika), na Hołowiesku funkcjonował areszt śledczy, skąd więźniowie trafiali najczęściej na miejsce kaźni w „Osuszku” (Lesie Pilickim). Rozstrzelano tam ponad 800 osób, w tym urzędników, nauczycieli i księży. Okupacyjna eksterminacja ludności oraz nienormalne stosunki ekonomiczne prowadziły do stagnacji gospodarczej miasta. W okresie kilku lat wzniesiono kilka znaczniejszych budynków, m. in. Hotel „Ostpreussenhof” (ob. mieści się tu Urząd Skarbowy). Oficjalnie działała jedynie szkoła elementarna. Funkcjonowało także tajne nauczanie polskie i białoruskie. 30 lipca wojska radzieckie wyzwoliły Bielsk spod okupacji niemieckiej.
Galeria zdjęć:
Ulica Mickiewicza... i poniżej współcześnie.
Dworzec... i poniżej współcześnie.
Licem im.T. Kościuszki... i poniżej współcześnie.
Ratusz Miejski... i poniżej współcześnie.
W przypadku zmiany lub uzupełnienia informacji prosimy o kontakt.